Hiện sinh?

Nhân bình luận của một bạn đọc có nhắc đến một số triết gia của chủ nghĩa hiện sinh, xin gửi tặng vài dòng về nội dung của nó trong một tiểu luận mà mình viết cách đây vài năm, tạm gọi là "ôn cố tri tân", hy vọng có thể khơi dậy và tưới tẩm vài hạt giống trong tiềm thức đã lỡ ngủ quá say...

Đối tượng của triết học hiện sinh là con người, nhưng không phải là con người phổ quát như các học thuyết triết học khác mà là con người cá nhân, cái Tôi hiện sinh với những cảm xúc và những sinh hoạt rất đỗi bình thường của con người.

Triết học hiện sinh coi con người như là một hữu thể, có khả năng gán cho sự vật xung quanh mà nó nhìn thấy những giá trị riêng tùy theo quan điểm của mỗi cá nhân. Con người trong triết học hiện sinh có sự sống nội tâm, có ý thức tự quy và cách thức phản ứng của con người không phải theo bản năng hay theo một cách thức nhất định mà phản ứng một cách tự do “con người không thụ động mỗi khi tiếp xúc với sự vật, con người không lãnh nhận những ấn tượng do sự vật in trên giác quan của mình, như quan niệm sai lầm của duy nghiệm. Vì con người là chủ thể, cho nên mỗi tiếp xúc của ta với sự vật đều là những phản ứng, và trong phản ứng đó ta có phần chủ động”

Con người hiện sinh là con người đã ý thức được khả năng tự chủ của bản thân mà không bị sai khiến bởi những quyền năng bên ngoài như vua chúa hay truyền thống…. Hiện sinh là luôn cố gắng dùng ý thức để xác nhận ý nghĩa thực của mỗi người và mỗi vật. “Con người không có bản tính, không ai làm căn cước được cho nó. Nó không làm theo chương trình của ai, nó không có sứ mạng phải làm vì ai. Nó chỉ là cái mà nó là, con người tự sáng tạo ra bản chất của chính mình”.

Từ khả năng tự chủ của mỗi cá nhân, con người có tự do tính. Tự do ở đây không phải là tự do xã hội hay tự do chính trị mà là tự do hiện sinh. Tự do hiện sinh là tự do đảm nhiệm hành động của mình một cách tự do. Người có tự do hiện sinh là người hành động vì cảm thấy phải hành động, hành động để thể hiện sự hiện sinh của chính mình, hành động để làm sự hiện sinh của mình thêm phong phú và sâu sắc chứ không phải hành động vì chiều theo số động hay vì truyền thống hay vì cưỡng ép hay vì một bất kỳ một lý do nào khác mà không vì sự hiện sinh của chính mình. “Tự do vươn lên khỏi tính sự kiện để con người trở thành hiện sinh trung thực, tự do lựa chọn của con người là không cùng” và dùng tự do để đảm nhận con đường đời mà tôi nhận là sẽ phát triển con người của tôi tới cực độ khả năng của tôi, mỗi quyết định là một giá trị hiện sinh vì mỗi quyết định đòi một ý thức thận trọng và một tinh thần trách nhiệm cao cả, tự do đó, theo các nhà triết học hiện sinh mới là thứ tự do đích thực.

Tuy vậy, thế giới đang diễn ra lại không làm sâu sác thêm cái bản thể tự do của con người mà còn đi ngược lại nó, làm mất đi nhân vị và bản sắc riêng của mỗi cá nhân. Xã hội làm cho các hoạt động của cá nhân trở nên nhàm chán và vô vị, vì nhàm chán và vô vị nên xã hội trở thành buồn nôn, đáng ói mửa. Vì con người hiện sinh thao thức trước cái phi lý của thế giới nên cảm thấy chán ngấy cái thế giới nhầy nhụa này, nếu không có cảm giác buồn nôn, người đó đang bị xã hội tha hóa mất cái phẩm vị hay bản sắc riêng của mỗi người, đã trở thành người khác, người sống bám vào cái thiết chế hay cái lý tưởng khô gầy chết cứng của triết học và của xã hội.

Khi con người hiện sinh càng bị xã hội cùng với các thiết chế của nó tha hóa, con người càng cảm thấy cô đơn. Cô đơn vì cố gắng đi tìm cái bản vị của mình mà mãi không được nên càng cô đơn càng đau khổ. “Đau khổ không của riêng ai mà là nỗi niềm thao thức không nguôi trước những bi thảm do cuộc sống duy kỹ thuật làm ‘vật đổi sao dời’”

 Đi kèm với tự do tính, con người khoác thêm sự lo âu vào mình. Chỉ có con người đòi hỏi tự do thì con người mới lo âu, con người chấp nhận bị đồng hóa thì chẳng bao giờ lo âu, bởi những chuẩn mực chung của xã hội đã trở thành giá trị của bản thân. Ngược lại, con người hiện sinh, vì đòi hỏi tự do cho hiện hữu của riêng mình nên lo âu trở thành yếu tố thường trực, lo âu vì một mình chống lại những chuẩn chung của xã hội đã được xếp đặt sẵn. Người hiện sinh, do luôn sống mạo hiểm xông pha về phía trước, khai phá những con đường mới, vượt qua cái trật tự của xã hội nên lúc nào cũng lo âu, xao xuyến. Giải tỏa được nỗi lo âu, xao xuyến là sự thăng hoa, sự cao cả của con người hiện sinh. Nếu lo âu không giải tỏa thì sự tuyệt vọng, sự thất bại của một người tiên phong. “Ý thức về thất bại nâng con người lên trên thế giới, trên bản thân ta. Kinh nghiệm của thất bại sẽ quy định cái mà ta trở thành, thất bại được đảm nhận sẽ dẫn tới sự vượt lên, sự siêu việt”

Khi đối diện với những hành động mang tính chất tiên phong, con người hiện sinh dám đương đầu với thất bại, sẵn sàng gánh mọi trách nhiệm mà mình đã làm. Chính thái độ chịu trách nhiệm đó hình thành nên hiện sinh của một nhân vị.

Nói tóm lại, đối tượng của triết học hiện sinh là con người cá nhân bằng xương bằng thịt. Bản thể của con người hiện sinh là tự do với sự hiện hữu của chính mình mà không bị quy định bởi bất kỳ một thiết chế nào khác. Sự hiện hữu của con người hiện sinh được biểu hiện bằng thái độ luôn muốn vượt lên trên chính mình, dám chịu trách nhiệm với những dự phóng của riêng mình và không bao giờ chấp nhận sống rập khuôn bởi một trật tự hay một thiết chế định sẵn. Đi kèm với trạng thái tự do của con người hiện sinh là thái độ dấn thân, nhập cuộc, dám chịu trách nhiệm với những hành động của mình. Mặt trái của nó là tuyệt vọng, lo âu, xao xuyến và sự cô đơn khi bị quăng vào một thế giới nhàm chán và vô vị...

(2008)

Tái bút: Sự thất bại của siêu hình học truyền thống là cơ hội tốt báo hiệu sự sai lầm của các nhà triết học truyền thống và thời đại mới của triết học chính là thời đại tư tưởng, con người mới phải là nhà thơ.